Televizyonun ve diğer medyanın bize düzenli olarak yalan söylediğine ve görüşlerimizi değiştirdiğine inanıyor musunuz? Olabilir. Ancak daha da kötü haberler var: Beynimiz de onlarla birlikte çalışıyor. Beynin her gün gelen muazzam miktarda bilgiyi ayırması çok zordur, dolayısıyla birçok yanılgıya katlanmak için hazırdır. Kulağa ne kadar garip gelse de zeki ve iyi eğitimli insanlar, daha az zeki olanlara göre daha fazla bilişsel hatalar yaparlar.
Bright Side, bizi bir şeylere ikna etmek ya da kararlarımızı etkilemek için medyanın hangi psikolojik etkilerini kullandığını buldu. Yalanlardan gerçeği nasıl ayırt edebileceğinizi sonunda öğrenebileceksiniz.
Uyku Etkisi
Etki: İkna edici bir mesaj, zamanla daha doğru görünür.
Size uygun görünen bir bilgi duyduğunuzu hayal edin. Örneğin, ünlü bir şekerleme markasının üretiminde insan sağlığı için tehlikeli olan kimyasallar kullanıldığını duyuyorsunuz. Ancak bundan kısa bir süre sonra bunun doğru olduğuna dair şüphenizi duyan bazı bilgiler duyuyorsunuz. Mesela birileri size bilgi kaynağının güvenilir olmadığını veya haberlerin bir rakip tarafından üretildiğini söylüyor. Makul bir kişi olarak, orijinal bilgilerin sahte olduğunu düşüneceksiniz ve unutmaya çalışacaksınız. Ancak bir süre sonra (sözde uyuyan zaman) ilk fikrinizin doğru olduğunu düşünerek yeniden bunu düşünmeye başlayacaksınız. Ve bir daha asla bu markadan ürün almayacaksınız.
Çerçeve Etkisi
Etki : Cümleyi değiştirerek, insanların algısını değiştirebilirsin.
Bir fikrin ifade edilme şekli onu algılama şeklimizi etkiler. Gerekli kısmı vurgulayarak, bir kişiyi kahraman ya da kötü adam yapabilirsiniz. Bir karşılaştıralım: “Polis ekibinin yavaş hareket etmesi nedeniyle 10 kişiden 3’ü rehin kalmıştır.” ve buna karşın “İyi düşünülmüş planları sayesinde polis ekibi 10 rehinenin 7’sini kurtarmıştır.”
Mesele şu ki bazı olayları kendi başlarına değil, bağlamlarına göre değerlendiririz. Genellikle bu bağlam (çerçeve), vereceğimiz kararı belirler.
İnsanların bir şey kazanmaya çalışmaktan ziyade kayıptan kaçınmaları daha olasıdır. Ayrıca yaşla birlikte, bu etki daha güçlü hale gelir: Yaşlı insanlar her şeyin olumsuz yönlerine daha fazla dikkat eder ve bir teklifin gerçek avantajlarını denemekten ve görmekten ziyade kayıplarından kaçınmaları daha muhtemeldir.
Semmelweis Refleksi
Etki: Sadece görmek istediğim şeyi görüyorum.
Beynimiz, olanlar arasından sadece beklentilerimiz ve fikirlerimizle uyumlu olanları seçer. Aynı zamanda, klişelerimizle (Semmelweis refleksi) çelişen yeni bilgileri ve yeni gerçekleri kabul etmeyi reddeder.
Bu yüzden aynı TV ve YouTube kanallarını izlemeyi ve aynı web sitelerine gitmeyi tercih ediyoruz. İşte bu yüzden haber programlarına bu kadar kolay inanıyoruz -çünkü düşüncelerimize uyuyorlar ve sindirmesi kolaylar. GDO’nun tehlikeli olduğundan eminseniz, bu konuyla ilgili en profesyonel olmayan makaleye bile kolayca inanacak ve ciddi dergilerin karşıt görüşüne sahip makalelerini görmezden geleceksiniz.
Aynısı, insanlara karşı tavrımıza da geçerli: Sürekli eleştiren insanlar, genellikle sadece kusurlara ve hatalara dikkat ederler; hayran insanlar ise en belirgin hataları bile görmezden gelirler.
Tanımlanabilir Mağdur Etkisi
Başkan Bush, Jessica McClure’u elinde tutuyor.
Etki: “Bir kişinin ölümü bir trajedi, bir milyon ölüm ise istatistik.”
Dünyada binlerce insan kayboluyor veya kıtlıktan ölüyor, ancak medyada bunu nadiren duyuyoruz. Tecavüze uğramış bir kişinin öyküsü ise sosyal medyada ve basında aylarca en çok tartışılan konu haline geliyor.
Bu, belirli bir kişiyle ilgili bir mesajın istatistiksel verilerden daha ikna edici olması nedeniyle oluyor. Bu, o kişiyi tanıdığınız gibi bir duygu yaratıyor ve duygusal bir tepki hissetmenizi sağlar. Bu sadece izleyiciyi değil aynı zamanda hükümet yapılarını da etkiliyor.
1987 yılında kuyuya düşen bebek Jessica’nın hikayesi canlı olarak gösterildi. Kurtarma ekibinin 58 saatlik çalışmasından sonra küçük kız kurtarıldı. Sonuç olarak, bağışlanan para miktarı yaklaşık 800.000 ABD Dolar’ıydı. Aynı zamanda, her yıl 830.000 çocuk kaza sonucu yaralanmalardan ölmekte ve bu ölümlerin çoğu önlenebilirdir. Ancak önlemler için hiçbir zaman yeterli para yoktur.
Referans Alma
Etki: Bir olayın fotoğrafını çekeriz, bir kısmını keseriz ve kesilen parçayı tüm olaymış gibi gösteririz.
Bu, bir nesnenin sadece bir tarafının veya olayın diğer tarafının yanlışlıkla veya kasten göz ardı edildiği bir yöntemdir. Gerçekte ne olduğunu ve hangi kararı vermeniz gerektiğini anlamanızı önler.
Örneğin, medyada birkaç kat daha fazla hasat almamızı sağlayan yeni bir kimyasal gübrenin avantajlarını tartışılıyor. Fakat gübrenin içeriklerinden ve onunla birlikte büyüyen meyve ve sebzelerin insan vücudunu nasıl etkileyeceği asla söylenmiyor.
Üçüncü Kişi Etkisi
Etki: Herkes propagandaya kurban oluyor, ben değil.
Sosyal medyanın gücünü ve etkisini kendimizde küçümsemeye ve diğer insanlara gelince abartmaya meyilliyiz. Bu şekilde kendimizi diğer insanlardan ayırır ve kendi özgüvenimizi arttırırız. Bu etki, bir kişi olumsuz bilgi aldığında çok belirgindir (televizyonda, dizide, bazı ırkçı veya cinsiyetçi makaleleri okurken).
Üçüncü şahıs etkisi doğrudan atfetme teorisi ile bağlantılıdır. Kendi eylemlerimizi duruma göre haklı çıkarma olasılığımız daha yüksektir ve diğerleri yanlış bir şey yaptığında bunun nedeni kötü insanlardır. (Kendimiz hakkında: “Çocuğuma sinirlendiğim için değil, masaya meyve suyu dökerken beni kızdırdığı için bağırdım.” Diğerleri hakkında, “Kötü bir anne çünkü çocuk şapkayı kafasına doğru bir şekilde takamıyor.”)
Sosyal Norm Etkileşimi
Etki: Talk show’larda en sevdiğimiz karakterlere kendimizi çok daha yakın hissediyoruz.
TV programlarını, filmleri veya çizgi filmleri izlediğimizde karakterlerle onlarla düzenli bir ilişkimiz varmış gibi etkileşime giriyoruz. Açıkçası bu kadar yakın bir “ilişkide”, davranışsal yönlerin bir kısmını devralmaktan ve etkilerinin bizi avlamasından kaçınamayız. Bu etki, kendi kimliklerini oluşturan ve en sevdikleri video oyunu, film ve çizgi film karakterlerini taklit etmeye çalışan çocuklara ve gençler söz konusu olduğunda daha iyi anlaşılabilir.
“Angelina Jolie” etkisi olarak bilinen bir şey var: Aktris sadece 15 gün mastektomi hakkında konuştu. 1987’de, Prenses Diana eldivenini çıkarıp bir HIV hastası ile el sıkıştığında, İngiltere ve ABD’deki binlerce insan bu virüsün dokunarak bulaşabileceğine inanmayı bıraktı. Oysa bun olaydan önce, medyadaki korkunç makaleler Amerikalıların %50’sinin bu hastaların tamamen izole edilmesinin iyi bir fikir olduğunu düşünmesine neden oluyordu.
Yalanlar İçinden Gerçekleri Ayıklamak Zor
Haber programlarının çoğu “İyi akşamlar” diyen bir sunucunun girişi ile başlar ve haberler aslında bunun neden iyi bir akşam olmadığını açıklar. TV programlarını yeterince sık izlerseniz, sıradan durumların artılarını ve eksilerini rasyonel olarak tahmin etmenize izin vermez. Bunun yerine hobilerinize daha fazla zaman ayırın ve arkadaşlarınızla iletişim kurun.
Sosyal medyadaki haberleri gördüğünüzde daha eleştirel olmaya çalışın. Sosyal medya sahte haberlerin gerçek bilgilerden 6 kat daha hızlı yayıldığı bir yer. Bu durum çoğunlukla politika ile ilgili haberler için geçerlidir. Ve sahte haberler çok daha “dayanıklı”dır, çünkü yanlış olduğu kanıtlandıktan sonra bile uzun süre sonra dolaşımını sürdürmektedir.
Bonus: Uçan Penguenler
1 Nisan’da BBC, uçamayan ama aynı zamanda sıcak tropik adalara göç edebilen yeni bir penguen türü bulduğunu iddia ettiği komik bir video düzenledi. 6 milyon görüş ve 21.000 beğenme, yalnızca sahte bilgilerin yıldırım hızıyla yayıldığını gayet iyi bir şekilde ispatlıyor.
Gerçek ile yalan arasındaki farkı anlamanıza yardımcı olacak kendi yöntemleriniz var mı? Sosyal medyadaki veya gazetelerdeki hangi haberler size tamamen sahte veya saçma geliyor?
